قاشقایی ائلینده توی تؤرنی
نفیس سینافر
بو یازی “اوزان” درگی سینینگ بیرینجی سایی سیندا یایینلانمیشتیر.
دوغانینگ باش قورالی جانلیلارینگ دوغماسی و تؤرنمهسی دیر. زامان ایلرلهدیکجه اینسان توپلوموندا بو قورالا بویون أگمک، گؤز قاماشتیران تؤره لرینن قوتلانیبدیر. ائولهنیب سویلاری سویلاندیرماق ایچین هر اولوس آراسیندا چوخلو تؤرهلر و دبلر اورتایا قویولوبدور. چاغداش دؤنمده اینسانلارینگ باخیش آچیلارینینگ دگیشدیگی ایچین بو تؤرهلر، چوغراق ایشلملرینی ألدن وئرمکده دیر، قاشقایی ائلی کؤچری اولدوغو ایچین یاخین چاغلارا چان بو تؤرهلری قوروماغا چالیشیبدیر.
آما ایندیلر کؤچریلیکدن اوزاق دوشوب شهر یاشامینا قوشولماق، یاواش-یاواش تؤرهلرینینگ اونودولماسینا و یئنگی دبلرینگ أسکی دبلرینگ یئرینه اوتورماسینا یول آچیبدیر.
قاشقایی تورکلری آراسیندا سوبای قالماق چوخ أکسیکلیک و آشاغیلیق ساییلیر. سوبایلارا یاخچی گؤزونن باخیلماز و سوبایلارینگ تئز زاماندا ائولنمهسی ایسته نیلیر .
قاشقاییلار ایچین ائولنمهنینگ أن گؤزل سونوجلاریندان بیری اوشاق اگهسی اولماق دیر. اؤزللیگینن اوغلان اوشاقلاری قاشقایی عاییلهلرینده چوخ دگرلی و اؤنملی یئر وارلاری دیر. اوغلانلار بیر یاندان عاییلهنینگ سویونو دوام ائتدیریر، او بیر یاندان دا گوجلو بیر ایشچی و ساواشچی دیرلار. چوخو آنا و آتالار قیز اوشاغینی اؤزگه مالی بیلرکن، اوغلان اوشاغینی داها آرتیق سئویب و سایارلار. اوغولو اولمایان بیر ائوینگ اوجاغینینگ کور اولدوغونا اینانارلار. اوغوللاری اولمایان اوبالار بونو باشآشاغیلیق بیلرلر. اوغلان دوغمایان خاتینلار و یا تک اوغلانلاری اؤلن یاشلی خاتینلارینگ بیر پاراسی کیشینینگ ایستگی اولمادان بیله گئدیب أرلرینه جاهال خاتین ایستهمکلری گؤرونوبدور(*).
بو یازیدا قاشقایی توی تؤرنلریندن قیسا بیر تانیتیمیمیز اولاجاقدیر.
بو یازیدا گلن بیلگیلرینگ قایناغی 60 یاشیندا اولان رودابه خانیم احمدینژاد قراچه؛ قرهچایی تایفاسی،خان احمدلی تیرهسیندن دیر. بیر پارا بؤلوملر دوکتور منوچهر کیانینینگ “سیاه چادرها” کیتابیندا چئویریلیبدیر. او پاراگرافلار بو سیمگه اینن(*) بللهنیبدیر.
قاشقایی تورکلرینینگ توی دبلری:
قاشقایی ائلینده سوسیال قات آییریمی چوخ اؤنملي دير. ائلینگ توپلومسال قورولوشو سوی اؤزرینه دیر. بونا گؤره هر ائولیلیک اؤز قاتیندان اولان بیری اینن اولمالیدیر. جاهاللار اؤز قاتلاریندان اولمایان بیری اینن ائولنهبیلمزلر. خانلار و کلانترلر هئچ حالدا قیزلارینی آشاغی قاتدان اولان بیرینه وئرمزلر. چوخ قیزلار واریمیش کی بو قورالا گؤره ائولنه بیلمهییب. ایندی چوخ تیرهلر آراسیندا بو قورال داها آزالیب دیر.
چاغداش یاشامدا بیر ائولیلیگینگ باشلاماسی گنلده بیر قیز و اوغلانینگ گؤروشوب تانیشماسی اینان اولور. آما یاخین گچمیشده ائولیلیکلرینگ پایاسی آنا و آتانینگ ایستگی و بگنیسی اینن اولوردو. بو ایستگینگ أنگ باسقین دورومو” گؤبککسمه” تؤرهسینده ایدی. یاخین قوهوملار آراسیندا بیری بیرینینگ آردیندان دوغولان ایککی اوشاغینگ گؤبگی کؤرپهلیکده کسیلیردی، یانی بونلار کؤرپهلیک چاغلاریندا آداخلانیرمیشلار. بیر پارا وقتلر اوشاق دوغولاندا ماماچالار شوخلوغونان قاریشیق بو قونویو اورتایا آتیرلار. یانی او توپلومدا اولان اوغلان آناسینا، یئنگی دونیایا گؤز آچان قیز کؤرپهسی اینن اوغلونونگ گؤبک کسمه اولماسینی اؤنرهررمیشلر. اوغلان اوشاغینینگ آناسی گلیب قیزینگ گؤبگینی اؤزو کسیرمیش یا دا ماماچالار او خاتینینگ نییتی اینن گؤبکی کسیرمیشلر. بئلهلیگینن گؤبککسمه اینن اوشاغینگ گلجکده کیمینگ اینن ائولهنهجگی آنا-آتا ایستگی اوزوندن بللی اولورموش.
بیر آییری اؤزل دوروم قیزی “قان یئرینه” وئرمکدیر. بیر پارا ائولیلیک لر قاشقایی ائلینده ایککی قانلی تایفا آراسیندا اولار، بو دورومدا قان تؤکولمگه دور دئمک ایچین سوچلو تایفادان بیر قیز اوبیرسی تایفایا گلین اولاراق قان یئرینه وئریلیر. بو ائولیلیکلرینگ آدی”قان یئرینه” دیر.
گلینلری أر اوباسی چوخ اینجیدنده دئیرلر: میه قیزیمیزی قان یئرینه وئرمیشیک!؟ بئلهلیگینن قیز یاشامینی آتاسی، قارداشلاری و تایفا یا تیرهنینگ اوبیریسی اؤگهلرینه گؤره یاندیرمیش اولوردو، آمما بو اؤزگئچلیک’اینن ائل و تایفایا باریش گتیرمیش اولور.
قاشقای تورکلرینینگ ائولیلیکلری گنلده قوهوم آراسیندا اولار. یوخاریداکی اؤزل دوروملارینگ هئچ بیری اولمادیغیندا آنا-آتالار بگندیکلری قیزی اوغلانا اؤنریرمیشلر، اوغلان دا گنلده آنا-آتانینگ سؤزو اوستونه سؤز گتیرمهییب اونلارینگ بگندیک لری قیزی قبول ائیلهیرمیش.
ائولیلیک آشامالاری:
-ائلچیلیک یا سووجولوق :
ایلک باشدا اوغلان عاییلهسی اینن تانیش و گووهنیلن بیر آغساققال یوخسا آغبیرچک، قیز اوباسینا ساری گئدیب قیزلارینا”ایستکچی” اولور. قیزینگ گؤروشو آلینمادان آتاسی اؤزو دوغرو بیلدیگی تصمیمی توتارمیش، گنلده قیزینگ آناسینینگ دا باخیشی سوروشولمازیمیش. قیز اوباسینینگ اونایی آلیناندان سونرا “سووجولارینگ” گلمهسینه یول آچیلار. آسیل ائلچیلیک ایچین اوبانینگ آغساققاللاری قیز ائوینه ییغیشیر و کسین سؤزو آلیرلار. بو تؤرنده گنلده خاتینلار اولماز ایدی آما بیر پارا عاییلهلر اوغلانینگ آناسینی دا آپارارمیشلار.
– باشلیق کسمک:
بو تؤرنده تانیلمیش و گنلده یوکسک قاتلاردان اولان آغساققاللار باشلیق ایچین گلیرلر. بو اوتورومدا خاتینلار و کیشیلر آییری اوتورورلار. او گئجهنینگ یئمگی و خرجلری اوغلان اوباسینینگ بوینوندادیر. اوغلان اوباسی گچچی یا اوغلاق یا قوزو أتی، قند، دوگو، یاغ، چای، تنباکو و باشقا یئملی– ایچملیلری اؤزلری اینن آپاریرلار. بو آپاردیقلارینینگ آدی”بایروزو”یا”پایروزو”دور. اوغلان اوباسیندان نئچچه خاتین بایروزویو قوناقلاری آغیرلاماق ایچین حاضیرلاییب و یئمکلر بیشیررلر.
بو تؤرنده اولان آداملار گنللیک’اینن تایفانینگ بؤیوکلری اولدوقلاری ایچین ائله بو گئجه ایککی عاییلهلر آراسیندا باشلیق کسیلیر و بیر کاغاز یازیلیر و ایمزالانیر. تویدا بو کاغازی محضره آپاریرلار. توی تؤرنینینگ گونو و مهریه ده بو گئجه بللی اولور.
بئلهلیگینن بو ایش تام کسینلهشیر.
باشلیق پولو گنلده قیزا “پشه”(جئهیز) آلماق ایچین آلینیر. باشلیغینگ نئچچه اولدوغو قیزینگ سوی-ساپی، گؤزللیگی، کیملیگی و تایفاسینینگ بؤیوکلوگو و گوجونه باغلی دیر. قوهوم آراسیندا ائولیلیکلرده باشلیق داها آز اولور آما اؤزگه تایفالار و تیرهلر ایچین دگری اوسته گئدیر. باشلیق ماللاری نقد پول بیر پارا وقت قویون، دوه یا آتدان اولوشور(*). ایندیکی چاغدا آرتیقراق پول آلینیر.
-شال-انگشتر(شال-أنگوشتر)تؤرنی یا نیشانا بندی:
باشلیق کسمک گئجهسینده خاتینلار کیشیلرینگ ایشی کسینلشدیرمهسینی گؤزلهیرلر. کاغاز ایمزالاناندان سونرا خاتینلار شال-أنگوشتر تؤرنینی کیل چکمک(تویلار و سئوینجلی اولایلارا اؤزل بیر تور سس دیر؛ خاتینلار أللرینی آغیزلارینینگ قاباغینا قویوب بوغازدان سس چیخاردارلار)اینن باشلارلار. اوغلانینگ عاییلهسیندن ساری، قیزا سووقاتلار وئریلیر. قیزا نئچه تیککه قیزیل و نئچه قاوارا بئز و یا یئرلی گئییملری پای وئریلیر. داها أسکیلرده قیزیل آز اولدوغو ایچین تکجه سیرادان و قیزیل اولمایان بیر اوزوک قیزا وئریلیرمیش.
بو تؤرندن سونرا ایکی اوبا آراسیندا گئد-گللر باشلانار. گچمیشده آداخلیلار چوخ گؤروشه بیلمزدیلر، تکجه عاییلهلر گؤروشنده بو اولاسیلیق جاهاللار ایچین یاراناردی. باشلیغینگ پولویونان قیزینگ آنا-آتاسی گئدیب قیزا آلیش-وئریش ائدرلر. قیز اوباسینینگ حاضیرلادیقلارینا “اؤرتو یا اؤرتوک وئرمک” دئیرلر.
گلینینگ اولمازسا اولمازی میخک-ملهودور. چون بو ایکی توخوم اولدوقچا ایگیلی-عطیرلی دیرلر. تویدان ایلری قیز اوباسینینگ قیزلاری و خاتینلاری ییغیشیب گلین ایچین بزکلر دیزرمیشلر.
بو سوسگهلر میخک،مهلو/ملهو،داشلار و بویاقلی مونجوقلاردان(مینجیق) اولوشور. بو سوسگهلر قولباغی، بویونباغی/بویماق، چنهآلتی آسمالیغی، آدما، بازیبندلر و دوواق/دوباق سانجاغی دیر.
قیز اوباسیندان نئچه باشاراجاقلی خاتین قیزا گلین پالتاری تیکیرلر.گلینینگ گئیدیگی پالتار کسین یئنگی اولارمیش. اوغلانینگ گئییمی ده اؤز اوباسیندا تیکیلیر.
اوخچولوق/ اوخوچولوق:
تایفالار،تیرهلر و بونکولار بیربیریندن ایراق اولدوغلاری ایچین تویا چاغیرماغا آتلیلار گرکیر.آدلاری “اوخچو” یا “اوخوچو”یا “اوخودچو” اولان بو آتلیلارینگ ایشی قوناقلاری تویا چاغیرماق دیر. گنلده قوناقلار اوچ، بئش یا دا یئتدی گون تویدان قاباق چاغیرلانیرلار. اوخچولار آتلارینینگ بویونونا بویاقلی یاغلیقلار(دستمال/مندیل) باغلارلار. اوخچولار بو چادیردان او چادیرا گئدیب قوناقلاری چاغیرارلار و قارشیلیغیندا زحمتیانا اولاراق تویا اوخونموش قوناقلاردان سووقات آلارلار. اوخچو سووقاتی پول اولاندا آدینا “اوخچو پولو” دئیرلر،بیرپارا تیرهلرده بو سووقاتا “پارنج”(آیاق ساغلیغی)دئییلیر.
-خینا باغلاماق(خینا گئجهسی):
تویونگ آخشامی یانی دوننگ گئجهسی اوبالاردا خینا باغلانار. کورکن اوباسیندان نئچچه یاخین قوهوم آت یا دوه بزهییب قیزینگ ائوینه گئدرلر. اوغلان اوباسینینگ خاتینلاری قیزینگ ساچچی،أللری و آیاقلارینا خینا یاخارلار.
وارلی عائله لر اؤزلری’اینن اوستا(چالقیچی) و ساز(زیرنا) –ناغارا دا آپارارلار(*).
بیر پارا چاغلار قیزینگ آتاسی ایجازا وئریرسه آساناکلار اوخونور،کیل چکیلیر. اوغلان ائوینده ده کورکنه خینا یاخارلار.
-توی حاضیرلیقلاری :
تویا یاخین چاغلاردا بیر پارا سووقاتلار قیز اوباسیندا حاضیرلانار. بو سونوملار جوراب، توتون تورباسی،چنته،یاغلیق،کؤینک و جئجیم دیر. رشمه آدیندا بیر ایپ ده آتلیلار ایچین هؤرولر(*) .
بونلاری گلین تویدان سونرا گیردک آچماق گؤروشونه گلن قوناقلارا سوناجاقدیر. قیز اوباسیندا بیر پارا یاستیق،قندقابی تکین زادلار دا جئهیز اولاراق تیکیلیر. تویونگ بوتون خرجی اوغلان ائوینینگ بویونوندا دیر.
اوغلان ائوینینگ خرجی و ایشی چوخ اولدوغو ایچین هاممی تیره-تایفا کؤمکلشر. بو کؤمکلر اودون ییغما ایشی، اوخوچولوق، چادیر قورماق تکین ایشلردیر. اودون ییغما أنگ اؤنملي ایشلردن بیری دیر. بیر پارا قوهوملار داغا گئدیب توی اوباسی ایچین اودون ییغارلار و بو اودونلارا بویاقلی یاغلیقلار باغلاییب موتلولوق دیلکلری’اینن توی اگهسینه وئررلر. یوخسول عاییلهلرینگ تویلوغو بیر ائششک یوکو اودون اولارمیش(*).
-دیگی(دوگو) دؤگمک:
تویدان بیر ایکی یئتدیجه قاباق دوگو دؤگولورموش.گچمیشده دوگولر آغارمامیش و کپکلی اولدوقلاری ایچین دؤگولمهلی ایدیلر. بو ایش ایچین اوغلان اوباسینینگ قیزلاری و خاتینلاری توپلانیب آساناکلار ییرلایاراق بو ایشی گؤرورلر. بو خاتینلارا “ایمهجی” دئیرلر. ایمهجیلیک پولسوز و زحمتیاناسیز یاردیم ائتمک آنلامیندا دیر. دوگویو دیبَگه(هَوَنگه) تؤکوب دسته اینن دؤگرلر،دستهلرینگ باشینا بویاقلی یاغلیقلار دوگونلرلر. بویاقلی یاغلیقلار شادلیق سیمگهسی دیرلر. ایکی خاتین قارشی-قارشییا دوروب دوگو دؤگرلر. بو ایشی گؤررنده یورقونلوق یارانماماسی ایچین خاتینلار بیری_بیرینه قارشی بو تؤرنه اؤزل”های نا هلئی های نا” آدلی قوشقویو سس-سسه قوشوب ییرلایارلار، آغاجلارینگ دیبگه دگمهسی و قوشقونونگ ریتمی اینن بیرلیکده گؤزل بیر اورتام یارانیر:
هاینا هاینا هاینا
هوممه هلئی هاینا
سیز ده دئیینگ هاینا
بیز ده دئرگ هاینا
واری دئیینگ هاینا
اوتایدا یار اوباسی
دؤگولور ناغاراسی
بوغچا گتیر گول آپار
خلوتدیر باغ آراسی
هاینا هلئی هاینا
سیز ده دئیینگ هاینا
بیز ده دئرگ هاینا
واری دئیگ هاینا
کهر آتینگ قولونو
مخمل ائدینگ جولونو(چولونو)
بیز گلمیشیک آپاراگ
سیزینگ باغینگ گولونو
اولگرم آیا بندم
چئشمهیم چایا بندم
اوزونگ دؤندر بیر اؤپم
حسرتلی وایامندم
هاینا هاینالی قیزلار
جئبی آینالی قیزلار
آینایی وئر من باخام
قشنگ دئمهلی قیزلار
آی آیدین دیر،آی باتماز
ایتلر دولانیر یاتماز
شاهمار چالسین آنانگی
کی سندن آیری یاتماز
داغدان ائندیردیم قاری
مجمهیه دوزدوم ناری
بزهددیم یولا سالدیم
نازی قمزهلی یاری(*)
_ توی کررهسی(کلیک/کله):
توی یئری دوز،گئنگیش و گنلده بیر چملیک سئچیلیر. چمنلیگینگ دووروندا چادیرلاری قوروب اورتایا دا توی کررهسینی قالایارلار. توی کررهسی بؤیوک داشلارینگ بیری-بیری اوستونه قالانماسیندان اولوشور. توی کررهسی قورو کررَه دیر یانی داشلارینگ برک دورماسی ایچین آراسینا چامیر تؤکمزلر چون گچیجی بیر تؤرن ایچین بو داشلار بیری-بیری اوستونه قالانیبدیر و تویدان سونرا کرره بوزولاجاقدیر. توی کررهسینینگ اوجالیغی بیر یاریم ارشینه چن یئتیشر. کررهنینگ اوستونه چوخ اودون قالاییرلار. اودونلاری آخشام چاغی یاندیریب کررهنینگ یؤورهسینده هلئی اوینایارلار. آسلیندا کررهنین قوتساللیغی واردیر. توی ایچینده کررهنینگ بوزولماسی اوغورسوزلوقدور.
بیر پارا تویلاردا کرره یئرینه اورتادا دیرکلراینن بیر چادیر قورولوشوندا یاپی دوزلدرلر، بو دیرکلره گومبول(قوتاز) سوسلو ایپلر دولایارلار .گؤزل گؤرونوم ألده ائدن بو قورولوشون دووروندا هلئی اوینارلار.
_ بایداق :
بو بايداغی تویـدا اوغلان اوباسینینگ چادیری اوستونه تیککیرله یرلر.
بایداغی لوزی بیچیمینده بیر خاچ آغاجا برکیدرلر .بایداغینگ ساغ-سولوندان گومپول آسارلار. بايداغینگ باشینا گچمیشده بیر قیزیل(قیرمیزی)آلما تاخاردیرلار، ایندیلر بیر کله قند آسیرلار، تویونگ سونوندا اوبانـینگ جاهاللاری بو قیزیل آلمایی اوخ یا گولـله اینن وورورلار.
بایداق قاشقایی تورکلرینینگ اؤزل بویاقلی یاغلیغی دیر. بو بایداق أسکیدن بری قاشقایی تورکلرینینگ سیمگهلریندن بیری ساییلیر. بایداغینگ تام اورتاسی گولگز بویاغیندا اولور، سونرا آغ، ساری،گئنهدن آغ و أن سون یاشیل اولور. بیر پارا یاغلیقلاردا یاشیل یئرینه گؤی بویاغی اولار.
_ توی تؤرنی:
قاشقایی تورک لرینینگ تویو گنلده سحر دانی باشلانیر، مئهتر گاه چاغیندان گلیر. توی “سحر آغازی/ سحر آوازی “هاواسی اینان باشلانیر. مئهترلر ساز و ناغارایی چالماغا باشلایاندا اوغلان اوباسیندان بیر خاتین مئهترینگ سازینینگ بوغازینا بیر یئنگی یاغلیق باغلایار. بو قسدن(هاوادان) سونرا قوناقلار توی مئیدانینا ساری یولا دوشوب چادیرلاردا أگلهشرلر. هلئی اوینایان خاتینلار دا مئیدانینگ اورتاسیندا بؤیوک بیر یووارلاق سیرادا اویونا قاریشارلار.
تویونگ خرجینی قوناقلار دولدورمالیدیرلار. یانی گنلده تویدا خرجلهنن پول قوناقلارینگ توی یانالاری اینان قاییدار.
آما یوخسول قوناقلار بیر-ایکی یوک اودون تویلوق گتیررلر. وارلیلار قوزو یا اوغلاق وئررلر. خانلار و وارلیلار آرتیقراق نقد پول تویلوق ایچین وئررلر. بعضا نئچه یوخسول بیرلیکده ییغیشیب بیر قوزو گتیررلر. یا هر تیره یا بونکودان توپلانان 40، 50 نفر 20یه یاخین قوزو گتیررلر. بو قوزولارینگ دالینی و بؤگرونو بویاقلارلار. بیر پارا وقت بو گتیریلن قویونلار هم تویون یئمگینه یئتیشیر هم تویدان سونرا نئچه قوزو آرتیق قالیر، بئله لیگینن توی اگهسینه ده بؤیوک بیر یاردیم اولور. یئمک ایچین هر 4 یا 5 نفر آداما بیر بؤیوک تاباقدا أتلی پولوو وئریلیر. یئمکدن ایلری بیری آفتافا-لگن و بیر هوولو دولاندیرار تا قوناقلار أللرینی یووالار(*).
– چالقیلار و اویونلار :
هر تیره یا تایفا اؤزونه اؤزل چالقیچی واریدیر. چالقیلار ساز (زیرنا/ سورنا) و ناغارادان اولوشور. بیر پارا تویلاردا کرنئی،سهتار، نئی و کمانچا دا اولار. تویونگ باشلانیشی”سحر آوازی یا سحر آغازی” قسی اینن بللی اولور. کیشیلرینگ اویونو ایچین” جنگناما ” چالارلار.
اویونون آدی”توولو”/”ههجانهئی”/”ترکه اویونو”دور. بو اویون بیر ساواش اویونودور. بو اویوندا قاشقایی کیشیلری اؤزل یئرلی گئییم گئیرلر. بو گئییم شال، آرخالیق،سرمه، چوققا ، زینهارا و بؤرکدن اولوشور. بو اویونون آماجی هر تیره یا تایفانینگ ساواشچیلیق و قوچاقلیغینی گؤرستمک دیر. بو اویون قوچاقلیق و چئریکلیک یاریشی دیر. اویوندا بیریلرینینگ باجاغینینگ سینماسی دا گؤرونوبدور. بو اویوندا آدرنالین یوکسک دیر و گرچک ووروش و ساواش چیخما اولاسیلیقی واردیر.
بیر پارا تویلاردا قوچاق آتلیلار گؤرمهلی اویونلان سرگیلرلر. اؤرنک :آت چاپدیراراق نیشان وورماق، آتینگ قارینینینگ آلتینا گیرمک، یئردن یاغلیق گؤتورمک تکین ایشلر گؤرولور.
قاشقایی خاتین اویونو “هلئی/ هالای” دیر. توی کررهسینینگ اوستونده اود یاندیریلیر، قیزلار، قیز گلینلر و خاتینلار یئرلی گئییملری گئییب بو اودونگ دووروندا بویاقلی یاغلیقلارینان هلئی/هالای گئدرلر. اویون آغیر هلئی اینن باشلایار؛ اورتا هلئی اینن آردی گلیب، یورقا هلئی اینن سونا چاتار. دگیشیک تایفالار آیریقسی اویون حرکتلری وارلاریدیر.
-گلین گتیرمه :
گلینی گتیرمکدن ایلری، کورکنی چیمدیریب؛ اوز- باشینی آریندیریب، یئنگی پالتارلار گئیدیررلر. بو ایشلری گؤرنده اوغلانینگ باشینا پول تؤکرلر. بو پوللار ختیره(سلمانیا) یئتیشر. بیر پارا تایفالاردا بو پوللاری شاباش ایچین کورکنه توی خرجی یاردیمی اولاراق وئررلر. شاباشی وئرنده بیری” آی شاباش، آی شاباش” دئیه چاغیرار. هر کیم اؤز گوجونه گؤره پول وئرر، هر نه وئریلسه وئردیگینینگ 10 قات آرتیغی اوجادان دئییلر(*).
بیر پارا تایفالاردا کورکنی، گلینینگ گلدیگیندن ایلری، اؤز اوباسیندان اولان بیر پارا کس وورور.کورکن کؤتک آلتیندان قاچیب بیر یئلنی/گرمنی دولاییر اؤزونه، بئلهگین وورانلار کورکنینگ باشیندان أل چکرلر.
گلینینگ یوردو اوزاقدا اولورلسا تکجه آتلیلار گتیرمگینه گئدرلر. آتلیلار چادیرلارینگ دوورونا دولانیب،گولـله آتارلار. خاتینلار دا کیل-هابالاق چکرلر، کاروان اینان بیرلیکده ساز و ناغارادا گلر.
قیز او گونو اؤز چادیرلاریندا دورماز؛ یاخین قونشونونگ چادیرینا گئدیب اورادا کورکن اوباسینینگ یولونو گؤزلر. بو ایشینگ ندنی آتاسی و قارداشلاریندان اوتاندیغیندان دیر. کورکن کاروانی یئتیشندن سونرا قیزی آتا چادیرینا قاییتارارلار؛خاتینلار قیزینگ دوورونا ییغیشیب ساچینینگ اؤنونو قیستالدارلار. بیرچگی قیستالدیب آنلینینگ اوستونه تؤکرلر، بو قیسا بیرچگه “چتیر” دئییرلر. ایککی یانینا تؤکولن ساچلارا “زولف” دئییرلر، او ساچلاری دا یاریلاریناچان کوتتا ائدیرلر. بو قیسا زولفلارینگ آدی یاریم زولفدور. سونرا قیزینگ پالتارینی دگیشیب،سوسگهلری تاخیب، گلینینگ گؤزونه سورمه سورهرلر.گلینینگ اوزونده آیری بزک اولماز ایدی،گلینینگ قاشی و اوزونونگ توککونه ده دگمزمیشلر. گلینینگ اوزونونگ گؤرونمهمهسی ایچین باشینا ” دوواق/ دوباق” آدیندا قیرمیزی بویاقدا بیر یاغلیق آتیرلار. دوواغی بیر سوسلو سانجاغینان برکیدرلر. بو سوسگهنینگ ایچینده گول باغی/باغ گولو (قیزیل گول)،میخک و ملهو اولار.
سونرا اوغلانینگ قوهومو قیزینگ باشینا ییغیشیب بئله ایرلایارلار :
گلینه باخ گلینه، ألینی قویموش بئلینه
گلینه پیس دئمهیینگ قاچار گئدر ائلینه
گلین گلر خان گلر، بیزیم ائله جان گلر
آت گتیرینگ جوللایینگ، تاووس نقشه یوللایینگ
لیباسینی تئز گئیسین ،یولا سالینگ تا گلسین
بیزیم اوبا ایراقدیر،گلین گلسین تئز مینسین
اوچ باجینینگ بیریسی، قدملری گؤز اوستو
گلین بئلی اینچه دیر، واریمیزدان اوجا دیر(*)
بیر پارا تایفالاردا اوغلان و قیزی باغلاندیران کاغاز بو گون یازیلار،آما بیر پارا داهاسیندا باشلیق گئجهسی کاغاز یازیلیب ایمزالانار یوخسا بارماق باسیلار. هر حالدا بو کاغاز بو گون أنگ یاخین شهره، آقید یا شیخ ألینه چاتماسی ایچین گؤندریلیر. بیر یئتگیلی بولوشوب سیغه یی اوخویانا چان گلین گیردکده تک باشینا قالار،کورکن ده گیردکدن اوزاق دورار.
گلینی آپاراندا قیزینگ آتاسی یوخسا قارداشی قیزینگ بئلینه بیر قورشاق باغلایار. بو قورشاق قیزینگ أل دگیلمهمیشلیگینینگ بلیرتیسی دیر. سونرا قیزینگ آناسی کورکنینگ آتاسیندان”سوت پایی” ایستیر. آنا دئییر بو قیزا چکدیگیم زحمتلرینگ
قارشیسیندا سن منه سوت پایی وئرمهلیینگ.
گلین یولا دوشمهدن اؤنجه آناسی بیراز دوز،آرپا،زیره،چؤرک،کورکنینگ آتاسیندان آلدیغی سوت پاییسی و بابا اوجاغینینگ کولونو بیر بوغچایا قویوب گلینینگ بئلینه باغلانان قورشاغا قویار. اوزاق یولا گئدن گلینینگ بئلینه زیرهتوو و هالوا، چؤرک آراسینا قویوب باغلاییرلاریمیش. بو ایشلر قیزینگ یاشامینا اوغور و برکت وئریلمهسی ایچین گؤرولوردو. سونرا اوجاغینگ اوستونه بیر ساجی قویورلار، اوستونه بیر بوز پالاس آتیرلار (بوز پالاس اوستونده چؤرک یاپارمیشلار). گلین اوچ کشه اوجاغینگ دوورونا دولانیب اوجاغی اؤپر.
گلینینگ چانتاسینا بیر قوران بیر ده آینا قویورلار. گلین عاییله اینن خوشجاقاللاشیب آتا ساری گئدیر. گلینینگ آتینینگ اووسارینی ختیر توتار .
(ختیرلر قاشقایی تورکلرینینگ أنگ آشاغی سوییه قاتی دیرلار. ختیرلرینگ ایشی اوغلان اوشاقلارینی سوننت ائتمکدیر، باش قیرخماق و دیش چکمک تکین ایشلر ده گؤررمیشلر.)
بیر داها دب اوغلان اوباسینینگ گلین ائویندن گلینی آپاراندا گیزلینجه بیر پارا زادلاری اوغورلامالاری دیر. اؤرنک : قاب قاجاق، توخومالار و …. بیر پارا وقتلر بو ایش سورون و قالماقال یارادار(*).
گلین یولا دوشنده اوستا “آنام های/ ننم های” چالماغا باشلایار. بو قاملی اوزگون قس گلینینگ آناسینی و یاخینلارینی آغلادار و بئلهلیگینن قیز گؤز یاشلاری اینان بووا(بابا) اوجاغیندان آیریلار.
آت اوستونده گلینینگ ترکینه بیر اوغلان اوشاغی اوتوردارلار. اینانجلارا گؤره بو ایش ایلک اوشاغینگ اوغلان اولدوغونا ائتکیسی اولور. گلین اینن بیرلیکده قیزا چوخ یاخین اولمایان بیر خاتین(آناسی یا باجیسی اولمایان بیری) توی اوباسینا گئدرمیش. گیردک آچیلاندان سونرا بو خاتین اؤز اوباسینا قاییداردی.
اوغلان ائوینینگ خاتینلاری بیر پارا آساناکلار قیز ائوینه ساری ییرلایارلار.
اوغلان اوباسی دئیر:
-اوبامیز سرحدده دیر
مئیلیمیز شربتده دیر
بیز کی قیزی آپاردیق
دوشمنلر حسرتده دیر(*)
-اوتای بوتای بیزیم دیر
عقیق مرجان بیزیم دیر
بیز کیخایا قیز وئرمک
کیخا قیزی بیزیم دیر
-یوک اوستونده کوجو وار
ایکی زولفونگ اوجو وار
بیز گلمیشگ آپاراگ
تایفامیزینگ گوجو وار
بو آساناکلاری قیز اوباسی بئله یانیتلار:
-اوتای بوتای سارمیساق
ساری کؤینک سارمیساق
عذابینی من چکدیم
گؤتوردوگئتدی قورومساق
بوتون یولدا اوستالار ساز-ناغارا چالاریرلار،سازندهیی آتا میندیریب؛ ناغاراچی یی دا ائششگه میندیررلر. ناغارالاری ائششگینگ دالیندا اوکاش آدیندا توخومادا یئرلشتیررلر. یاخین آرالیقلاردا ناغارایی بیریسینینگ چیگینی اوستونده بیر اوکاش تکین زادا قویارلار.گئده-گئده چالقیچی ناغارانی دؤیر.
گلین گلندن سورا جاهاللار بایداغینگ اوستوندکی قیزیل آلمایی /قند کلله سینی نشانلاییب گولـله اینن وورورلار. گلین توی اوباسینا یئتیشنده آتدان اینندن سونرا بیر بارداق سو ألینه وئررلر؛گلین بو سویو گئرییه ساری بوشالتمالیدیر. بیر پارا اوبالاردا کورکن گلینه ساری بیر آلما آتار. بیر ده دیبک-دسته(هَونگ-دسته) گلینه وئررلر، بو دیبک ودستهسینی گلین باشیندان گئرییه توللایار. بیر پارا اوبالاردا بیر لگهنه سو تؤکوب گلینینگ آیاغینی بو سویا باسارلار، بو سویو اوغور اولاراق چادیرینگ دوورونا سپرلر.گلینینگ قارشیسیندا بیر قویون قوربانلیق ائدرلر.
_ دیز آیاغی:
گلین چادیرا گیرندن سونرا دیز آیاغی ایسته ییر. یا دا گلین آتدان اینمهمیش گلینینگ یانیندا گلنلر اینمهسینه قارشی قویوب کورکنینگ آتاسیندان دیز آیاغی ایسترلر.گلینه وئریلن دیز آیاغی گنلده جئجیم، کیلیم، مرفج، آت، قوچ کیمی زادلار اولارمیش. بونلار گلینینگ اؤزل وارلیغی ساییلر.
_ گیردک (گردک):
گیردک چادیری بؤیوک چادیرینگ یانیندا قورولور، ایچی سوسلهنیر. چادیرینگ ترکینه”مورد”(مرسین) آدیندا بیر آغاجینگ دال-بوداغی آتیلیر. بو آغاج ایگیلی دیر؛ تئزرک کؤک سالان و چوخالان آغاج دیر، اونا گؤره بو آغاجینگ گیردکده اولماسی سیمگسل بیر ندنی واردیر.
گلینی گیردکده”مورد” بوداقلارینینگ اوستونه اوتوردوب قارشیسینا آینا و بیر قاب سو قویورلار. تؤرنینگ سونوندا بیر آغساققال کورکنی گلینینگ یانینا آپاریب أللرینی بیری-بیری ایچینه قویور(*).
بیر پارا وارلی اولمایان عاییلهلر گیردک اوتاغینی عاییلهنینگ چادیرینینگ بیر گوشاسیندا حاضیرلاییرلار. بیر جئجیمی گیردک اوتاغینینگ دوواری اولاراق اوزالدیب؛ جئجیمینگ بیر قاناتینی یئلن(/گرمن)ینگ بیر یانینا سانجیرلار، او بیر قاناتی دا بیراز آرالی یئره سانجیب برکیدیرلر. بئلهلیک اینن گلین-کورکن ایچین بیر کیچیک آلان یارادیرلار.
بیر پارا تایفالاردا گلینینگ قوهوملاریندان بیر دئنهییملی و آغ بیرچک خاتین یا اوبادان گلین عاییلهسیندن اولمایان بیر خاتین گلین اینن بیرلیکده اوغلان اوباسینا گلیر و گیردگینگ سونوجونو اوغلان اوباسینا بیلدیریر. گلین-کورکنه گیردک گونلری زیرهتوو بیشیریب ایچینه ایستیلیک دارمانلار و اوتلار تؤکرلر.گلین-کورکن نئچه گونه چن گیردک اوتاغیندا یئییب ایچیرمیشلر.
گلین نئچه گون گیردکده قالاندان سونرا چیخیب اوبا یاشامینا باشلایار. آمما اوندان ایلری گیردک آچماق و آیاق آچماق تؤرنلری ده گچیریلمهلیدیر.
_ یاغلیق توتماق:
قانلی یاغلیق(دستمال/مندیل)گلینینگ قیز اولدوغونونگ بلگهسی کیمین دیر. گلین بو یاغلیغی قایینآناسینا وئرمهلیدیر. قایینآنا بیر دگرلی قانیت کیمین بو یاغلیغی ساخلایار. بو ایشینگ آدینا یاغلیق توتماق دئیرلر.
_ گیردک آچماق:
گیردک آچماق قوهوم-قونشونونگ گلین-کورکنینگ گؤروشونه گئتمهسی دیر. بو گؤروش گلین-کورکنینگ گیردگه گیردیگیندن ایککی یا اوچ گون سونراسی اولور. گیردک گؤروشونه ساخینجاسیز خاتین،کیشی و اوشاق گئدهبیلر. گیردک آچماغا گلن عاییلهلره،گلین بیر کوچوک سووقات وئریر. اؤرنک:کؤینک،قوماش،جوراب،کیشیلرینگ جئبینه قویان یاغلیق،توتون تورباسی،چنته،شیرینلیک…کیمی زادلار. بونونگ قارشیسیندا دا قوناقلار اونلارا پول سووقات وئریرلر .
گیردک آچمادان سونرا اوغلان اوباسی گلینینگ ألینی اوغورلو بیلدیکلری ایچین اون، دوگو و تاخیل توربالارینا و دوزلوغا باسارلار. بو ایشلر’اینن اوغور و برکتینگ اوبایا گلمهسینه اینانارلار.
_ آیاقآچماق / آیاق آچی گتیرمک یا گئری چاغیرماق :
تویدان نئچچه گون سونرا قیز اوباسی کورکن اوباسینی نئچه گونلوک قوناق چاغیریر. اوغلان اوباسینی قوناغلاییب سونراسی دا قیزا بیر دگرلی سووقات وئرریرلر. اؤرنک: آت، دوه ،قویون کیمین.
بو سونوملارینگ دگری قیزینگ آتاسینینگ وارلیلیغینا باغلی دیر و آدی آیاقآچما دیر. بو توی تؤرنلرینینگ سونونجوسودور.
بئلهلیک’اینن قاشقایی ائلیندن بیر اوبادا توی تؤرنلری قورتولموش اولور.